Sâm Ngọc Linh – Giá trị dược liệu từ loài sâm đặc hữu Việt Nam

Tôi là Tuấn Sâm, người làm việc trong lĩnh vực nghiên cứu và sản xuất sâm, nấm cùng các dược liệu quý.
Bài viết này tôi chia sẻ một cách hệ thống những kết quả nghiên cứu khoa học đáng chú ý về Sâm Ngọc Linh, một loài sâm đặc hữu của Việt Nam đã được nhiều đơn vị trong và ngoài nước nghiên cứu nghiêm túc trong suốt hơn 50 năm qua.

1. Nguồn gốc và quá trình phát hiện

Sâm Ngọc Linh (tên khoa học là Panax vietnamensis Ha et Grushv.) là loài sâm đặc hữu của Việt Nam, được tìm thấy tự nhiên ở độ cao 1.500 – 2.500 m tại vùng núi Ngọc Linh (Kon Tum, Quảng Nam). Tên gọi địa phương là “củ ngải rọm con” – một vị thuốc dân gian được người Xơ Đăng sử dụng để hồi sức khi đi rừng hoặc chữa bệnh nặng.

Năm 1973, cây được các nhà dược học phát hiện và đưa vào nghiên cứu chính thức. Đến năm 1985, cây được định danh khoa học, mở ra hướng phát triển cây thuốc bản địa thành một nguồn nguyên liệu dược có giá trị cho y học trong nước.

Vườn trồng sâm Ngọc Linh của người Xơ Đăng ở xã Trà Linh, huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam

2. Thành phần hóa học và điểm khác biệt

Các nghiên cứu từ năm 1978 đến nay đã xác định Sâm Ngọc Linh chứa hơn 200 hợp chất, trong đó có:

84 saponin (bao gồm ginsenosid và majonosid)
Tinh dầu với hơn 113 hợp chất (chiết bằng kỹ thuật lôi cuốn hơi nước và CO2 siêu tới hạn)
Axit béo, khoáng vi lượng và các thành phần khác

Trong đó, majonosid-R2 là một saponin thuộc nhóm ocotillol, chưa tìm thấy ở các loài sâm khác như Nhân sâm Hàn Quốc hay Sâm Mỹ. Hợp chất này hiện được coi là thành phần chủ lực làm nên tác dụng đặc trưng của sâm Việt Nam.

3. Các tác dụng dược lý đã được nghiên cứu

3.1. Tăng lực, chống mệt mỏi

Các thử nghiệm cho thấy chiết xuất sâm giúp tăng khả năng chịu đựng, kéo dài thời gian vận động, giảm biểu hiện mệt mỏi. Đây là tác dụng cơ bản được sử dụng để phục hồi thể trạng, đặc biệt sau bệnh nặng, mất sức.

3.2. Ổn định hệ thần kinh – Giảm stress

Tác dụng chống stress vật lý: chiếu xạ, nóng lạnh
Tác dụng trên stress tâm lý: cô lập, lo âu, rối loạn giấc ngủ
Hỗ trợ phục hồi hệ thần kinh, điều hòa hoạt động tuyến thượng thận

3.3. Điều hòa nội tiết – Tác dụng sinh lý

Chiết xuất sâm cho thấy hoạt tính tương tự hormone sinh dục:

Tăng nội tiết tố sinh dục ở chuột bị suy tuyến
Phục hồi chức năng sinh sản ở mô hình thí nghiệm

3.4. Hạ đường huyết và hỗ trợ điều trị tiểu đường

Sâm Ngọc Linh có tác dụng hiệp lực với insulin, giúp:

Kéo dài thời gian tác dụng của thuốc
Giảm liều cần dùng
Giảm tác dụng phụ khi điều trị dài ngày

3.5. Chống oxy hóa – Bảo vệ gan và thận

Làm giảm men gan (SGOT, SGPT), chống viêm gan do hóa chất
Ức chế quá trình hoại tử tế bào gan
Bảo vệ thận khỏi tổn thương do cisplatin (hóa chất thường dùng trong điều trị ung thư)

3.6. Tác dụng kháng khuẩn và miễn dịch

Sâm Ngọc Linh có hoạt tính kháng khuẩn trên các chủng gây viêm họng (Staphylococcus và Streptococcus), đồng thời kích thích khả năng thực bào của bạch cầu, tăng cường sức đề kháng chung của cơ thể.

Hạt sâm Ngọc Linh được nhân giống

4. Tác dụng kháng ung thư và hỗ trợ điều trị

Các nghiên cứu từ năm 1993 đến nay đã chỉ ra rằng:

Majonosid-R2 có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư da, gan và phổi
Chống lại tác động gây ung thư từ các chất hóa học như TPA, DBMA
Điều chỉnh phản ứng viêm và tổn thương oxy hóa do stress kéo dài

Đặc biệt, khả năng chống stress tâm lý và kháng u mở ra tiềm năng cho việc ứng dụng sâm trong hỗ trợ điều trị các bệnh lý mãn tính và ung thư, giúp phục hồi thể trạng người bệnh.

Người Xơ Đăng ở Nam Trà My chăm sóc vườn sâm Ngọc Linh

5. Lá và thân sâm – Nguồn dược liệu còn bỏ ngỏ

Phần lá và cọng thân sâm Ngọc Linh trước đây thường bị bỏ qua, nhưng các nghiên cứu gần đây cho thấy:

Có chứa 19 saponin (nhiều hợp chất mới)
Tác dụng tương đương phần củ: chống trầm cảm, phục hồi trí nhớ, chống oxy hóa, bảo vệ gan
Đặc biệt, hoạt chất notoginsenoside-Fc từ lá có tác dụng nổi bật trong phục hồi giấc ngủ và chống lo âu

Việc tận dụng toàn bộ cây giúp nâng cao giá trị kinh tế, giảm lãng phí và mở rộng hướng chế biến.

Kết luận

Sâm Ngọc Linh là một trong số ít cây thuốc bản địa có giá trị dược liệu cao và được nghiên cứu kỹ lưỡng trong hơn 50 năm qua. Tuy vẫn còn nhiều thách thức trong việc bảo tồn, nhân giống và khai thác, nhưng các kết quả nghiên cứu khoa học đã đủ cơ sở để xác định đây là nguồn nguyên liệu có tiềm năng ứng dụng cao trong chăm sóc sức khỏe hiện đại.

🔗 Xem thêm các bài viết về sâm tại trang chủ Tuấn Sâm

Nguồn tham khảo:

GS.TS.DS.TTƯT Trần Công Luận (2024), “Giá trị dược liệu và công dụng của sâm Ngọc Linh”
Viện Dược liệu, Trung tâm Sâm Việt Nam
Các công bố khoa học từ Viện Nghiên cứu Tây Nguyên, Đại học Y Dược TP.HCM